Goodbye middenklasse

Op het pleintje voor de basisschool in Amsterdam-Zuid zag ik het gebeuren; het verdwijnen van de trotse, brede middenklasse. Een verandering die sociologisch van aard is, maar vooral economisch. De consequenties van de economische herverdeling zijn ingrijpend voor hoe we denken over prestaties en beloning.

Ruim zeven jaar lang bracht ik mijn zoon naar dat schooltje. De eerste jaren kwam vrijwel iedereen met de fiets. De ouders waren yogalerares, journalist, kunstenaar, al dan niet worstelend. Ongeschoren of ongekamd, met tijd om nog een koffie te pakken om de hoek of het nabij gelegen tweedehands kledingwinkeltje in te gaan. Daarna weer terug naar de huurwoning van hooguit 90 vierkante meter.

De fietsen zouden geleidelijk vervangen worden door Hummers, haastig links en rechts geparkeerd op de stoep. Een van de laatste keren dat ik er ’s ochtends vroeg was waren mijn zoon en ik samen met alle andere ouders en kleuters getuige van een felle ruzie in het Engels tussen twee gestreste werkende moeders, bijna resulterend in een handgemeen.

Steeds meer huizen in de buurt worden gesplitst en samengevoegd, waardoor de woninkjes van 90 vierkante meter veranderen in riante woningen. Door de lage rente is geld sparen iets voor de dommen geworden. Het kapitaal wordt gestoken in vastgoed. Voor yogastudio’s en tweedehandswinkels wordt het te duur, zij maken plaats voor hippe café’s en hotels.

Hoewel in Nederland misschien langzamer dan in andere landen, de brede middenklasse verdwijnt uit het straatbeeld. Vijfentwintig jaar geleden, toen ik begon met werken, leek het daar nog niet op. Na de val van de Berlijnse muur werd de westerse liberale democratie het model voor de toekomst, waarin iedereen die zijn best deed goede, gelijke kansen had. De socialistische premier Kok schudde zijn ‘ideologische veren’ af en omarmde de markteconomie.

Aanvankelijk had dit positieve effecten. Ik heb de hoogopgeleide beroepswerklozen van de jaren tachtig nog meegemaakt. Na een lange tijd als eeuwige student was een leven in de bijstand voor hen het voorland. Zelfontplooiing was het doel, niet in je onderhoud voorzien. In zijn boek Kind van de verzorgingsstaat schetst Rob van Essen (1963) hoe debiliserend deze manier van leven achteraf bezien is, maar:

Zoals een vis geen idee heeft wat water is, had ik geen idee van de verzorgingsstaat. Om wat al bestaat bij je geboorte hangt een zweem van eeuwigheid wanneer je opgroeit. De verzorgingsstaat, die aaneengesloten periode […] waarin wat we deden zonder al te veel consequenties was, omdat onder alle trapezes waaraan wij onze kunstjes uitvoerden een stevig vangnet hing.

Met de komst van het Paarse kabinet in 1994 werd er meer gekeken naar de individuele verdiensten van mensen, materieel en immaterieel. Er stond een daadkrachtiger menstype op, je daadkracht werd beloond. We gingen leven in een meritocratie.

In de tussenliggende jaren kwam er steeds meer een accent te liggen op geld verdienen. Zoals een andere premier, de 93-jarige Piet de Jong, het niet zo lang geleden, kort voor zijn dood, formuleerde: “Vroeger wilde je later dokter of advocaat worden. Nu wil je later rijk zijn.”

Vorige maand bezocht de voormalige New York Times columnist Anand Giridharadas ons land, hij ontmoette onder andere een afvaardiging van de Tweede Kamer. Giridharadas staat momenteel op de bestsellerlijsten met zijn boek Winners Take All. Daarin beschrijft hij hoe in de VS een plutocratie is ontstaan, terwijl de middenklasse verpaupert. De inkomens van de rijkste 1 procent Amerikanen zijn sinds 1980 verdrievoudigd, terwijl de 50 procent armste Amerikanen er amper een dollar op vooruit is gegaan.

De nieuwe superrijken ontwijken belastingen, sluizen geld weg naar tropische eilanden, wentelen risico’s af op werknemers en speculeren in plaats van waarde creëren. Prominente techbedrijven, zoals Google, Uber, Amazon en Facebook lijken het algemeen belang te hebben losgelaten. Facebook speelde niet alleen een kwalijke rol tijdens de Amerikaanse verkiezingen van 2016, het is ook verantwoordelijk voor pivacyschending en het verspreiden van twijfelachtige ideeën, zoals de verknipte complottheorieën van Alex Jones.

De schaamlap voor dit gedrag is liefdadigheid, charitas. Bono erbij, Goldman Sacks, Pepsi, want het blijft business. Zuckerberg, Bill Gates van Microsoft en Tim Cook van Apple geven miljoenen weg, maar doen weinig tot niets om de gapende inkomensongelijkheid structureel tegen te gaan. “Nergens is de Amerikaanse droom zo weinig waar als in de Verenigde Staten” aldus Giridharadas.

In Nederland valt het dan nog mee. VVD-er Mark Rutte, de derde premier genoemd in deze column, brak zelfs onlangs een lans voor de middenklasse tégen de ondernemers: “De winst klotst tegen de plinten, maar alleen de lonen van topmannen stijgen. De cao-lonen gaan onvoldoende omhoog en dat is niet acceptabel”.

Er zijn nog weinig Nexiteers en Nederlandse gele hesjes moet je met een lampje zoeken. Onze hoofdstad is vooralsnog niet, zoals Londen en Berlijn, overgenomen door steenrijke Russische of Chinese vastgoedinvesteerders. Bernard Junior mag dan een vervelende huisjesmelker zijn, hij is wel ónze vervelende huisjesmelker.

Toch maak ik me wel zorgen. Om de oppervlakkigheid. Honderd jaar geleden waren de rijkste mensen ter wereld Henri Ford, Andrew Carnergie, John D. Rockefeller. Ford maakte auto’s, Carnergie produceerde staal, Rockefeller was verantwoordelijk voor de Amerikaanse oliewinning.

Dan de Sillicon Valley-rijken. Jeff Bezos werd de rijkste man ter wereld dankzij Amazon, volgens sommige mensen een ‘veredelde tweedehandswinkel’. Mark Zuckenberg werd miljardair omdat hij geen vriendinnetje kon krijgen en een “hot or not” site maakte met foto’s van Harvard campusmeisjes. De naam Facebook staat letterlijk voor een vleeskeuring. De #MeToo-beweging heeft er vreemd genoeg nog weinig mee gedaan.

Maatschappelijke merites hebben plaatsgemaakt voor gebakken lucht. Luister maar eens naar de startups die zich wekelijks presenteren op BNR Nieuws Radio: het ene idee voor een nieuwe app is nog luier dan het andere. Tinder voor werk, Snapchat voor onderwijs, Twitter voor sportberichten, TomTom voor wijn.

Mijn zoon zit inmiddels op de middelbare. Wat hij wil worden? Rijk natuurlijk.

Maarten de Haan
Op persoonlijke titel geschreven