Een overvolle Koningsdag maakte het al duidelijk: mensen zijn klaar om weer onder elkaar te zijn, in ieder geval privé. Op het werk is het een ander verhaal. Veel medewerkers die een jaar vanuit thuis werken, bijvoorbeeld omdat zij bij een overheidsinstelling in dienst zijn, voelen een drempel om weer terug te keren.
Een goed moment om een actueel thema binnen human resources en arbodienstverlening, psychosociale arbeidsbelasting (PSA), onder de loep te nemen. De werkvloer heeft een eigen sociale dynamiek, en de ervaren psychische druk die daarmee samenhangt verklaart veel onrust en verzuim.
Hoe een werknemer zich voelt op de werkvloer, heeft niet alleen invloed op zijn of haar functioneren, maar ook op zijn of haar mentale gezondheid. Als werkomstandigheden, zoals de psychische druk en de omgang met anderen, niet goed zijn, kan er werkstress ontstaan.
Psychosociale arbeidsbelasting blijkt een lastig onderwerp voor werkgevers. Veel managers die zich willen verdiepen in de psychologische facetten van de werkvloer doen dat vanuit een gedragsanalytische aanpak, waarbij de naam van psycholoog en wetenschapper Burrhus Frederic Skinner (1904-1990) nog al eens valt.
Skinner is bekend als grondlegger van het radicaal behaviorisme. Hij kijkt naar gedrag dat wordt aangeleerd en in stand wordt gehouden door de consequenties van dat gedrag. Aanvankelijk deed hij veel empirisch onderzoek bij dieren, verwant aan dat van de befaamde fysioloog Ivan Pavlov.
Een centrale term bij hem is positive reinforcement. Dit begrip legt bedrijfskundige en schrijver Ben Tiggelaar als volgt uit:
“Alles wat je doet wordt voortdurend versterkt of verzwakt door de dingen die in de omgeving gebeuren tijdens of na hetgene dat je hebt gedaan. Positive reinforcement betekent: ik doe iets, en het wordt meteen beloond. Dan ga ik er mee door.”
Conditionering, dus. Zoals Tiggelaar het vertelt lijkt het haast een trucje voor managers. Knikken als een medewerker een verhaal komt vertellen of een idee komt pitchen. Positieve feedback als smeermiddel om iemand spreekwoordelijk in zijn of haar kracht te zetten.
Een andere en minstens zo invloedrijke invalshoek op menselijk gedrag kwam van psycholoog Martin Seligman, die in 1967 het resultaat van een proef met twee honden, waarvan de één invloed kon uitoefenen op een onaangename situatie en de ander niet, publiceerde. Zijn conclusies stonden haaks op die van de meer deterministische Skinner.
Seligman constateerde een vorm van berusting bij de tweede, machteloze hond, en introduceerde op basis van de bevindingen de term learned helplessness (aangeleerde hulpeloosheid). Dat is het verschijnsel dat mensen of dieren door ervaringen zich aanleren dat zij geen of weinig invloed kunnen uitoefenen op wat hen overkomt.
Aangeleerde hulpeloosheid treedt op wanneer mensen geen adequate terugkoppeling krijgen over hun eigen handelen. Zo leren ze niet welke handelingen effectief zijn in het bereiken van een bepaald doel. Uiteindelijk gaan zij zich hierdoor hulpeloos en passief opstellen, een houding die tot depressies kan leiden.
Het was even een omweg, maar zo zijn wij weer op de werkvloer gearriveerd. Want Seligman geeft vlees en bloed aan wat een werkend mens voor de kiezen kan krijgen: gebrek aan invloed, niet gehoord worden, resignatie.
Seligman heeft aan de basis gestaan van de ontwikkeling van de Positieve Psychologie, die veel wordt ingezet om werknemers gezond te houden. Positieve Psychologie start niet bij een 'probleem', het gaat er om de positieve aspecten in het leven en in werk te bestuderen, te benoemen en te verstevigen.
Niet alle uitingen in deze school zijn even inspirerend of diepzinnig. “Gelukkige en vitale medewerkers zijn productiever en gezonder” staat bijvoorbeeld op de site van een arbodienstverlener te lezen. Associaties met financieel binnenlopende lachcoaches en blije positiviteitsgoeroes als Emile Ratelband liggen op de loer.
In een TED Talk uit 2004 is Martin Seligman meer bescheiden over wat psychologie kan doen voor mensen, maar hij legt wel goed uit waarom Positieve Psychologie juist mensen op de werkvloer kan helpen. Het is niet een disease model, maar gericht op gewone, grotendeels gezonde mensen die zelf de krachten in zich hebben om hun problemen aan te pakken.
Voor ons huidige moment is het goed één factor die Seligman belangrijk vindt voor geluk (naast optimisme, hoop, veerkracht en zelfvertrouwen) aan te halen: engagement. Het contact aangaan met anderen zorgt dat we mentaal gezond blijven, het is onderdeel van ons psychologisch kapitaal.
Voor wie zich de komende tijd, na het COVID-isolement, weer onder de collega’s gaat begeven is dat in ieder geval een goede tip. Ga het contact aan en bouw weer wat op met je professionele naasten, die je soms meer ziet dan je familie.
Redactie Matchpartner
Lees ook de column Burgermoed op de werkvloer